قزوین با قدمت باستانی

مطلب چاپ شده در دو هفته نامه پارسیان
شماره: 82
 
شهر قزوین یکی از شهرهای شمال غربی ایران است. این شهر یکی از شهرهای تاریخی و با قدمت باستانی ایران محسوب می‌شود به‌طوری‌که برخی بنای اولیه این شهر را متعلق به شاپور ساسانی می‌دانند و برخی قدمت این شهر را در دشت گسترده‌ای با ده هزار سال پیشینه سکونت و یکجانشینی می‌دانند.
 این شهر در دوران تاریخی ایران فرازوفرودهای بسیاری را سپری کرده است و یکی از فرازهای آن به دوره صفوی بازمی‌گردد. پس از تشکیل دولت صفوی به دست شاه اسماعیل تبریز به‌عنوان پایتخت صفوی برگزیده شد اما پس از فوت شاه اسماعیل و با روی کار آمدن شاه‌طهماسب فرزند ارشد شاه اسماعیل قزوین تختگاه دولت صفوی گردید و 57 سال پایتخت ایران ماند. قزوین در این دوران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و در این دوره توسعه و تحول چشمگیری را در حوزه‌های معماری و شهرسازی به خود دید. قزوین عصر صفوی کانون توجه سیاحان و جهانگردان اروپایی قرار گرفت که در حال رنسانس بسیار مهم و سرنوشت سازی در حوزه جغرافیایی و اجتماعی قاره خود بودند. آنان به‌منظور اتحاد صفویان علیه دولت عثمانی و نیز ایجاد روابط تجاری و بهره‌برداری از بازارهای سودآور ایران به مبادلات تجاری و بازرگانی به این خطه سفر کردند.

آنان تنها به پیگیری و هدف‌های سیاسی و اقتصادی نپرداختند، بلکه به ثبت و ضبط فرهنگ و ساختار اجتماعی و آداب‌ورسوم و معماری و شهرسازی در مشاهدات خود مبادرت ورزیده‌اند. سفرنامه‌ها و خاطرات این سیاحان و جهانگردان امروزه از اهمیت ویژه‌ای در بررسی‌های تاریخی و شناخت ابنیه تاریخی دارد. قزوین و بناهای آن در این دوران از دید سیاحان به دور نمانده است، اما بنایی که در شهر قزوین در نوشته‌ها و یادداشت‌های سفرنامه نویسان اهمیت بیشتری دارد دولت‌خانه صفوی و یا مجموعه باغ صفوی است. این بنا که به ارگ تهماسبی نیز مشهور است در مساحتی بالغ‌بر 6 هکتار در مابین میدان شاه (سبزه‌میدان امروز) و خیابان سپه قرار دارد. این بنا از دوران صفویه تا به امروز دست‌خوش تغییرات بسیاری شده است، برخی از بناهای این مجموعه در دوره‌های مختلف به‌کلی از بین رفته و یا دچار تغییر شده است. امروزه برای پی بردن به این تغییرات و فضاسازی این مجموعه در دوره صفوی می‌توان به سفرنامه‌های این دوره رجوع کرد.

مسجد جامع و بام خانه‌های قزوین، نقاشی از اوژن فلاندن
ژان شاردن جهانگرد فرانسوی است که یکی از بهترین آثار پژوهشی به‌جامانده از دوران صفوی را به یادگار گذاشته است. شاردن مشاهدات خود از دولت‌خانه صفوی قزوین را در سال 1674 میلادی در طی اقامت چهارماهه خود در این شهر بدین گونه شرح می‌دهد:
«زیباترین نقاط قزوین عبارت است از: میدان شاه که میدانی اسب‌دوانی می‌باشد و درازای آن بالغ‌بر هفتصد پا و پهنایش به دویست و پنجاه می‌رسد و به شکل میدان شاه اصفهان ساخته‌شده است. کاخ همایونی که هفت درب دارد و در اصلی عالی‌قاپو خوانده می‌شود که به معنای باب همایون می‌باشد، باغ‌های کاخ شطرنجی شکل، زیبا و مصفا و خوب نگهداری می‌شود. شاه‌طهماسب این کاخ را طبق طرحی که یک معمار ترک داده بود، بسیار کوچک ساخته بود. ولی شاه‌عباس کبیر بنای آن را تغییر داده فوق‌العاده عظمت بخشید»

گویا شاردن در بیان میدان شاه و الگوبرداری این میدان از میدان شاه دچار خطا شده است زیرا میدان شاه ابتدا در قزوین و در زمان پایتختی این شهر ساخته‌شده است و میدان نقش‌جهان بعدها پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان و به دستور شاه‌عباس اول بنا گردیده است.

قدیمی‌ترین عکس به‌جامانده از عمارت کلاه‌فرنگی از دوره قاجار
اما دلاواله جهانگرد ایتالیایی که در سال 1617 میلادی وارد ایران شد در مشاهدات خود از دولتخانه صفوی چنین عنوان می‌دارد:
«چیزی که در قزوین توجه مرا جلب کرد، درب شاهی بود (سر در عالی‌قاپو) که در یک میدان بزرگ واقع‌شده است. این درب نقاشی نشده و فاقد تزئینات طلایی است، ولی عظمتی به سزا دارد و در پس آن نخست دالان مرتفعی قرارگرفته که دربان‌ها در آن جای دارند و بعد حیاط بزرگ و زیبایی واقع‌شده که پر از درخت چنار است و کسانی صبح‌ها در انتظار خروج شاه ایستاده‌اند از سایه آن‌ها استفاده می‌کنند. جلو حیاط در محل سربسته‌ای یک حوض‌خانه ساخته‌شده که بالای آن یک تالار نسبتاً طویلی است و صوفی‌ها در آن طعام می‌شوند. در قسمت چپ دیوار مقابل حیاط، درب دالان دیگری واقع‌شده که مخصوص بار عام شاه است و بعدازاین دالان درب سومی قرار دارد که شاه برای بار عام ازآنجا وارد می‌شود و در قسمت چپ همین دالان درب دیگری است که اگر شاه بخواهد با اسب وارد شود از آن استفاده می‌کند»

نمایی از خیابان سپه و سر در عالی‌قاپو
دلاواله پس از دیدن میدان شاه شرح مفصل و کاملی را از این میدان و بارعام شاه عباس می‌دهد که امروزه می‌تواند ما را از کاربری و فعالیت‌های صورت گرفته در این میدان آشنا کند: «دومین چیزی که در قزوین توجه مرا جلب کرد، میدان بزرگی است که دور از قصر شاهی و در حوالی بازار واقع‌شده است و گرچه به زیبایی میدان اصفهان نیست ولی طولش به همان اندازه و عرضش تقریباً یک‌سوم طول است. علت بزرگی این میدان وجود زمین چوگان در آن است و دروازه‌های این بازی نیز یکی در بالا و یکی در پایین میدان استوارشده‌اند. دو قصر کوچک سلطنتی با ایوان‌های متعدد یکی در این‌طرف و یکی در آن‌طرف میدان ساخته‌شده تا در موقع تماشای چوگان‌بازی از آن‌ها استفاده شود»

نمایی از میدان شاهی یا سبزه‌میدان امروز عکس از دوره قاجار
می‌شود از مشاهدات دلاواله چنین برداشت کرد که عمارت کلاه‌فرنگی دولت‌خانه صفوی که امروز نیز بر جامانده یکی از همین قصرهایی است که دلاواله از آن‌ها یاد می‌کند و قصر دیگر که گویا در جبهه مقابل بوده از بین رفته و با توجه به ادعای دلاواله که قصر شاهی از میدان دورتر بوده است می‌شود به‌یقین رسید که کاخ اصلی در دولت‌خانه صفوی این عمارت کلاه‌فرنگی امروزه نیست و آن بنا تخریب گردیده است. دلاواله در ادامه درباره این قصرها چنین می‌نویسد: «ایوان یکی از این خانه‌ها با پرده پوشیده شده است و گمان می‌کنم مخصوص حرم‌سرا باشد، زیرا در پشت آن باغچه‌ای است» دلاواله می‌نویسد که مردم می‌توانند برای قدم زدن و تفریح به این میدان بروند. میدان که پوشیده از درختان و گیاهان تزئینی است منظره جالبی را ایجاد کرده است. اهمیت این میدان به حدی بوده است که دلاواله چنین عنوان می‌کند که «شاه هر شب با اسب وارد میدان می‌شود و تمام اعیان و اشراف برای ادای سلام و مراسم احترام در آنجا حاضر هستند. صبح‌ها در مقابل درب شاهی بار عام انجام می‌شود ولی این امر کمتر اتفاق می‌افتد و چه‌بسا مردم ساعت‌ها آنجا می‌ایستند و شاه بیرون نمی‌آید، به همین مناسبت رغبت عمومی به میدان بزرگ بیشتر است زیرا شاه را در آنجا خیلی به‌آسانی می‌شود دید و به‌علاوه جا فراوان است. میدان را همه‌روزه عصر چندین سقا با مشک آب می‌پاشند به‌طوری‌که کاملاً خنک می‌شود. قبل از این‌که شاه وارد میدان شود مردم دسته‌دسته در گوشه و کنار باهم به صحبت مشغول می‌شوند و همین‌که شاه وارد میدان شد کسانی که پیاده به آنجا آمده‌اند پشت نرده‌های چوبی که گرداگرد میدان کشیده شده صف می‌کشند»
میدان شاهی از مهم‌ترین میدان‌های قزوین بوده است، جشن‌ها و برخی مراسمات و بازی چوگان و بار عام در این میدان صورت می‌گرفته است. این میدان امروزه در شهر قزوین به میدان سبزه‌میدان معروف است و همچنان به‌عنوان یکی از المان‌های این شهر محسوب می‌شود به‌طوری‌که هرساله میزبان تعداد زیادی از گردشگران و بازدیدکنندگان است، خواندن یادداشت‌های سفرنامه نویسان و تجسم فضا در هنگام بازدید از این مجموعه قدرت درک و حس زیبایی را در ذهن‌ها ایجاد خواهد کرد.
رفتار و آداب ایرانیان در سفرنامه‌های عهد قاجار (مقاله ای در سایت مورخان)...