از کالسکه آتشین تا خودروی وطنی

شماره روزنامه: 4493

تاریخ چاپ: 1397/9/20

شماره خبر: 3673373

تاریخ دقیق ورود نخستین خودرو به ایران زیاد مشخص نیست اما به نقل از جعفر شهری (نویسنده و پژوهنده تاریخ تهران) اولین اتومبيل در آذرماه سال ۱۲۷۹ خورشیدی در طی سفر مظفرالدين شاه به اروپا بود که دو اتومبیل با دو شوفر فرانسوی راهی ایران شد. این نخستين جفت اتومبيل از نوع فورد بودند که از فرانسه خریداری‌شده بود. این اتومبیل‌ها را در پاريس به‌وسیله راه‌آهن و كشتي و از طريق روسيه و درياي خزر به ايران فرستادند. مردم به این اتومبیل مظفرالدین شاه «کالسکه آتشی» می‌گفتند. این اتومبیل‌ها سرعتشان از ۴۰ کیلومتر بر ساعت تجاوز نمی‌کرد و ظرفیت آن چهار نفر بود. گويا اين دو اتومبیل خریداری‌شده يكي در ميانه راه به علت نقص فني و مشكلات حمل آن براي هميشه می‌ماند و ديگري و در هنگام ترور نافرجام محمدعلی شاه (كه در دوشان تپه براي ديدن با وحش می‌رود) با نارنجك منفجر می‌شود و در پايان بدون اينكه اين اتفاق خسارت جاني بردارد محمدعلی شاه با کالسكه به دربار برمی‌گردد. بعد از مظفرالدين شاه احمدشاه قاجار دومين شاه ايران می‌باشد كه اتومبيلي خريداري می‌کند و سومین شاه ايران است كه سوارشدن بر آن را تجربه نموده است. نقل است كه ناصر الملك كه مدت‌ها در انگلستان و فرانسه زندگي كرده بود هنگام انتصاب به مقام نيابت سلطنت براي احمدشاه خردسال يك دستگاه اتومبيل را به هزينه دولت ايران از اروپا خريداري كرد اين اتومبیل‌ها راهي تهران شدند و مورداستفاده دربار قرار می‌گرفتند. به‌غیراز دربار قاجار سياحان اروپايي نيز اولين اتومبیل‌ها را وارد ايران نمودند وليكن بعدها نيز در ميان سياستمداران و ملاكين بزرگ و تجار سرشناس بخصوص تجار بوشهري همچون: حاج امین‌التجار و معين التجار بوشهري و ديگر تجار يزدي، شيرازي و كرماني خريد اتومبيل باب شد و به نوعي نشانه اشرافيت و چشم هم‌چشمی تجار از هم می‌بودتاریخ دقیق ورود نخستین خودرو به ایران زیاد مشخص نیست اما به نقل از جعفر شهری (نویسنده و پژوهنده تاریخ تهران) اولین اتومبيل در آذرماه سال ۱۲۷۹ خورشیدی در طی سفر مظفرالدين شاه به اروپا بود که دو اتومبیل با دو شوفر فرانسوی راهی ایران شد. این نخستين جفت اتومبيل از نوع فورد بودند که از فرانسه خریداری‌شده بود. این اتومبیل‌ها را در پاريس به‌وسیله راه‌آهن و كشتي و از طريق روسيه و درياي خزر به ايران فرستادند. مردم به این اتومبیل مظفرالدین شاه «کالسکه آتشی» می‌گفتند. این اتومبیل‌ها سرعتشان از ۴۰ کیلومتر بر ساعت تجاوز نمی‌کرد و ظرفیت آن چهار نفر بود. گويا اين دو اتومبیل خریداری‌شده يكي در ميانه راه به علت نقص فني و مشكلات حمل آن براي هميشه می‌ماند و ديگري و در هنگام ترور نافرجام محمدعلی شاه (كه در دوشان تپه براي ديدن با وحش می‌رود) با نارنجك منفجر می‌شود و در پايان بدون اينكه اين اتفاق خسارت جاني بردارد محمدعلی شاه با کالسكه به دربار برمی‌گردد. بعد از مظفرالدين شاه احمدشاه قاجار دومين شاه ايران می‌باشد كه اتومبيلي خريداري می‌کند و سومین شاه ايران است كه سوارشدن بر آن را تجربه نموده است. نقل است كه ناصر الملك كه مدت‌ها در انگلستان و فرانسه زندگي كرده بود هنگام انتصاب به مقام نيابت سلطنت براي احمدشاه خردسال يك دستگاه اتومبيل را به هزينه دولت ايران از اروپا خريداري كرد اين اتومبیل‌ها راهي تهران شدند و مورداستفاده دربار قرار می‌گرفتند. به‌غیراز دربار قاجار سياحان اروپايي نيز اولين اتومبیل‌ها را وارد ايران نمودند وليكن بعدها نيز در ميان سياستمداران و ملاكين بزرگ و تجار سرشناس بخصوص تجار بوشهري همچون: حاج امین‌التجار و معين التجار بوشهري و ديگر تجار يزدي، شيرازي و كرماني خريد اتومبيل باب شد و به نوعي نشانه اشرافيت و چشم هم‌چشمی تجار از هم می‌بود.

از سال ۱۲۸۹ و پس از گذشت چهار سال از صدور فرمان مشروطیت، قانون مالیات شهری بر وسایل نقلیه از تصویب مجلس شورایملی گذشت و دولت اجازه یافت از هر اتومبیل ماهانه پنج تومان مالیات دریافت کند این هزینه آن‌قدر زیاد بود که تنها مرفهینجامعه از عهده آن برمی‌آمدند. همچنین مالیات‌هایی برای گاری‌های اسبی، صاحبان اسب، الاغ، شتر و دوچرخه وضع شد. طبق اینقانون چنانچه اتومبیلی از خارج تهران وارد می‌شد صاحبش ملزم به پرداخت یک تومان مالیات و عوارض بود. وسایل نقلیه مخصوص دربار، ماموران سیاسی دولت و کارکنان نظامی و سیاسی دولت‌های خارجی، ارتش، بهداری و بلدیه از پرداخت مالیات معاف شدند. اتومبیل در ابتدا نتوانست در بین مردم به محبوبیت برسد، زیرا وضعیت راه‌ها به‌گونه‌ای نبود که بتوان در آن با اتومبیل تردد کرد. نیاز به راه‌ها سبب شد تا روس‌ها در سال ۱۲۸۵ ه.ش جاده جلفا-تبریز را احداث کنند. سپس در سال ۱۲۸۸ جاده انزلی-رشت-قزوین ساخته شد.

اولین خیابانی که در ایران رنگ آسفالت به‌خود دید میدان توپخانه بود که به مناسبت ورود ملک فیصل اول پادشاه عراق ایجاد شد. گسترش راه‌ها و ایجاد سنگفرش‌ها در تهران سبب شد که اتومبیل به‌وسیله‌ای محبوب و تجملی برای اعیان و اشراف بدل شود. مساعدت و آبادانی راه‌ها و خیابان‌ها به گسترش تعداد اتومبیل‌ها افزود؛ اما چون قانون مشخصی نبود هرج‌ومرجی عظیم در عبور و مرور اتومبیل‌ها رخ داد تا درنهایت پس از تاسیس بلدیه تهران در سال ۱۲۸۵ به‌منظور بهبود شرایط زندگی شهری قوانین عبور و مرور مشخصی برای اتومبیل‌ها و درشکه‌ها و کالسکه‌ها وضع شد به همین منظور اداره عبور و مرور ایجاد شد. در میدان توپخانه آژانی از اداره عبور و مرور می‌ایستاد و بر طاق جایگاهش فانوسی چهار طرفه با شیشه‌های سبز و سرخ نصب و در آن لامپی کار گذاشته ‌شده بود که با کلیدی که در اختیار آژان بود فرمان ایست و حرکت داده می‌شد.

اتومبیل خیلی زود و به‌سرعت توانست زندگی شهری را متحول سازد، تسهیل در امر جابه‌جایی و حمل‌ونقل بارها تجارت و بازرگانی را نیز آسان کرده بود. این وسیله که ابتدا به‌عنوان ابزاری تجملی در دست اعیان و اشراف قرار داشت خیلی زود به‌وسیله‌ای برای عموم مردم درآمد. حمل‌ونقل و جابه‌جایی عمومی سبب شد تا در سال ۱۳۰۵ تعدادی اتوبوس از دانمارک خریداری شود و در همین سال لایحه تاسیس شرکت اتوبوسرانی از مجلس شورای ملی گذشت و اجازه اتوبوسرانی به دانمارک واگذار شد و اتوبوس‌های این شرکت در هفت‌خط مشغول به کار شدند. پس از جنگ جهانی اول تعداد خودروها در ایران و به‌خصوص در تهران به‌صورت چشمگیری افزایش یافت. این افزایش خودرو در تهران با رشد ترافیک و بی‌قانونی در مقررات رانندگی همراه بود سرانجام نظمیه تهران در سال ۱۲۹۵ ه.ش بخشنامه‌ای خطاب به رانندگان خودروهای خصوصی و عمومی صادر کرد تا در اداره نظمیه حضور یابند و امتحان رانندگی بدهند و خودروهایشان را شماره‌گذاری کنند.

اتومبیل رفته‌رفته به یکی از بهترین و پرسودترین وسایل در نزد ایرانیان تبدیل شد و شغل‌های مرتبط با این صنعت از پردرآمدترین کسب‌وکارها در ایران شد به‌طوری ‌که هرکسی دوست داشت در این صنعت و حرفه وارد شود. رانندگان (شوفرها) اتومبیل‌ها در شهر با انگشت‌نشان داده می‌شدند و در نزد کسبه و مردم از احترام خاصی برخوردار بودند. آهنگ سریع واردات خودرو در حوالی سال ۱۳۱۰ ه.ش به حدود سه هزار دستگاه در سال رسید تا درنهایت دولت ایران را به این فکر انداخت تا خود مستقیما به صنعت خودروسازی ورود کند. اتومبیل به‌قدری در بین ایرانیان محبوب شده بود که اولویت اول هر جوان شهری خرید یک دستگاه اتومبیل بود. اتومبیل خیلی زود جایگاه مسکن را در بین ایرانیان گرفت و به مهم‌ترین اولویت زندگی ایرانیان بدل شد. این محبوبیت و علاقه شدید به اتومبیل سبب شد تا کارخانه‌های خودروسازی ایران در زمره نازپرورده‌ترین کارخانه‌ها محسوب شوند و دست آنها را در انجام هر  عملکردی باز بگذارد. محبوبیت فزاینده و بیش ‌از حد خودرو در ایران و نیز بستن مرزهای واردات و عدم ایجاد فضای رقابت، سبب آن شد که تولید اتومبیل در ایران به یک  صنعت مهم  تبدیل شود.

منابع:

  احتشامی، منوچهر. راه و راه‌سازی در ایران. دفتر پژوهش‌های فرهنگی. تهران ۱۳۸۲.

  جمالی، مهدی. تهران در یک نگاه. شهرداری تهران. تهران ۱۳۷۱.

  شهری، جعفر. تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم. نشر رسا. تهران ۱۳۶۸.

  عدل، شهریار و برنارد اورکاد. تهران پایتخت دویست ساله. ترجمه: سیدی‌سروقدم، وثوقی‌خزائی. نشر سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران. تهران ۱۳۷۵.

  نوربخش، مسعود. تهران به روایت تاریخ. نشر علم. تهران ۱۳۸۱.